Boshoqli don ekinlarini zang va boshqa kasalliklari, begona o‘tlar hamda zararkunandalarning tarqalishining oldini olish maqsadida “Dolzarb 40 kunlik” uyushqoqlik bilan o‘tkazilmoqda.
G‘alla maydonlarida sariq zang, qo‘ng‘ir zang va boshqa kasalliklar, bir yillik ikki pallali, ko‘p yillik ikki pallali begona o‘tlar, boshoqli begona o‘tlar, zararli xasva, shilimshiq qurt, shira, trips va boshqa zararkunandalarning tarqalishining oldini olish hamda zararli organizmlar kuzatiladigan maydonlarda qarshi zaruriy kurash choralari tashkillashtirilayapti. Respublikamizdagi boshoqli don ekinlari maydonlarida 10 dan ortiq turdagi kasalliklar uchraydi. Sariq zang, qo‘ng‘ir zang, un shudring, sariq dog‘lanish, septorioz va boshqa kasalliklar zarar yetkazadi. G‘allaning eng xavfli ofatlaridan biri bu zang kasalliklaridir. Zang kasalliklari uchraydigan barcha mamlakatlarda ular har doim qat`iy nazorat ostiga olinadi. Chunki paydo bo‘lgan zang juda tez (yong‘in singari shiddat bilan) tarqalib, qisqa muddatda (3-4 haftada) o‘simlik barglarining aksariyatini quritadi va don hosiliga jiddiy zarar yetkazadi. Bir kecha-kunduzda zang sporalari shamol tezligiga qarab 100-1000 km gacha masofaga tarqaladi. O‘simliklarning sog‘lom barglariga tushgan sporalar ularni zararlaydi, to‘qima ichida rivojlanadi va 7-9 kundan keyin yangi ikkinchi avlod sporalari yetiladi, ularning bosimi tufayli epidermis yoriladi hamda sporalar erkin holatda chiqib atrofga tarqaladi. Bir mavsumda zang 7-10 avlod berib, rivojlanadi.
Sariq zang sporalari (urug‘lari) 0°C da o‘sishni boshlashi va havo harorati 8-13°C ga yetganda to‘qimalar ichiga kirib, 12-15°C haroratda yangi sporalar hosil qilishi aniqlangan. Zang zamburug‘lari zararlangan barglarining epidermis qatlami ostida joylashgan va quruq, kukun shaklli sporalar massasidan tashkil topgan yostiqchalarni hosil qiladi. Bug‘doy bargida bitta yostiqchada sariq zang 14-18 mingta sporani hosil qilishi mumkin.
Qo‘ng‘ir zang kasalligi ham o‘ta xavfli hisoblanadi. Kasallik bug‘doyning barglarini, ba`zan barg qinini zararlaydi. Bug‘doy bargida bitta yostiqchada qo‘ng‘ir zang 16-37 mingta sporani hosil qilishi mumkin. Kasallik ta`sirida 25-50% hosil yo‘qotiladi. Bugungi kunda O‘zbekistonda bug‘doyni zang kasalliklaridan himoya qilishning faqat bitta ishonchli usuli mavjud bo‘lib, bu – fungisid purkashdir.
Fungisid – o‘simlik kasalliklariga qarshi qo‘llaniladigan kimyoviy vosita. Zang kasalliklariga qarshi ob-havoning kelishiga qarab fevral oyining oxiri, mart oyida kasallik belgilari paydo bo‘lishi bilan dunyo tajribasidan kelib chiqib, profilaktik ishlovlar amalga oshiriladi. Profilaktik ishlovdan keyin hududda “Infeksiya bosimi” kuchli bo‘lsa yoki dalada zang bilan birga boshqa kasalliklar ham uchrasa, yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lib, nam havo saqlanib tursa, ob-havo bashoratini hisobga olgan holda 20-30 kun o‘tgach, ikkinchi va yana lozim bo‘lsa uchinchi marta ishlov berish talab etilishi mumkin. Ushbu tizim qo‘llanilganda kasallikning oldi olinib, hosil asrab qolinadi.
O‘zbekistonda begona o‘tlarning 72 ta oilaga mansub bo‘lgan 841 turi uchraydi. Shundan 519 turi bir yillik, 322 turi esa ko‘p yillik o‘simliklardir. Begona o‘tlar qishloq xo‘jaligiga katta zarar yetkazadi. Ular hosil miqdori va sifatini pasaytiradi. Respublikamiz g‘allazorlarida begona o‘tlarning 200 ga yaqin turi uchraydi. Begona o‘tlar ko‘pgina zararkunanda va kasalliklarning manbai hisoblanadi va ekinlarga soya solib, o‘sishni sekinlashtiradi. Tuproq haroratini 2-4 C°ga pasaytirishi natijasida foydali mikroorganizmlar rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Fotosintez jarayonini izdan chiqarishi oqibatida ekinlarning yotib qolishiga sabab bo‘ladi. Yerning asl farzandi bo‘lgan begona o‘tlar g‘alla nihollariga nisbatan o‘ta agressiv bo‘lib, ildizidan ajraladigan xolin va blastoxolin kimyoviy moddalari ta`sirida ekinlarning urug‘larida unib chiqish darajasi pasayib, o‘sishdan orqada qoladi. Tuproqdagi namlik (suvni 330-1900 marta) va mineral ozuqalarni madaniy o‘simlikka nisbatan 10 marta ko‘p iste’mol qiladi. Hosilni yig‘ib-terib olishga to‘sqinlik qiladi, o‘rim- yig‘im texnikasi samaradorligini pasaytiradi. Qo‘shimcha xarajatlar (haydov, gerbitsid, urug‘larni tozalash, mineral o‘g‘it va boshqalar) orqali rentabellik darajasini kamaytirib yuboradi. Hosilning sifatini 20-25 foizgacha kamaytiradi. Begona o‘tlarning zararining oldini olish maqsadida bug‘doy 2-3 ta barg chiqargandan naychalash davrigacha, unib chiqqan begona o‘tlarning bo‘yi 10-15 sm bo‘lgan davrda (taxminan fevral oyining oxiridan aprel oyigacha) kimyoviy ishlovlar o‘tkaziladi, ya`ni gerbitsidlar belgilangan me`yorlarda qo‘llanadi.
G‘allazorlarda 50 turdan ortiq zararkunanda hasharotlarning zarar yetkazishi kuzatilgan. Bulardan eng ko‘p tarqalgani g‘alla shiralari, bug‘doy tripsi, zararli xasva, shilimshiq qurt, vizildoq qo‘ng‘iz, shved va gessen pashshalari va boshqa hasharotlar tarqalib, hosilga zarar yetkazishi mumkin. Bunday holatda – insektisid preparatlarni qo‘llash zararkunandalarga qarshi kurashishning eng yaxshi usulidir.
Zararkunandalarga qarshi kurashda kimyoviy preparatlarning ishchi eritmalarini tayyorlash uchun avvalo purkagich apparatlari bakining taxminan yarmiga qadar toza suv quyiladi va gidroaralashtirgich ishga tushiriladi. Oldindan tayyorlab qo‘yilgan (o‘lchab qo‘yilgan) kimyoviy preparat miqdori o‘lchov idishiga (chelakka) solinadi va unga 5-7 litr suv quyib aralashtirib, birlamchi eritma tayyorlanadi va purkagich bakiga quyiladi. Shundan so‘ng kimyoviy preparat qoldig‘i yana 2-3 marotaba chayilib, bak sig‘imiga quyiladi va suv bilan to‘ldiriladi. Kimyoviy preparatlar purkash ishlarini traktor purkagichlari (OVX-600,VP-1, shtangali va boshq.) yordamida gektariga 200-300 litr ishchi eritmasi sarflab o‘tkazish maqsadga muvofiq. Kimyoviy preparatlarni ertalabki va kechki paytlarda ishlatish, bunda havo ochiq, harorat 14 – 20°C atrofida bo‘lishi, shamolning tezligi sekundiga 3 m dan oshmasligi kerak.
Qadrli qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtiruvchilari! Ekinlaringizga har qanday holatda kimyoviy ishlov berishdan oldin O‘simliklar karantini va himoyasi agentligi mutaxassislari bilan maslahatlashing! Bu oltin qoida. Preparatlarni qo‘llashdagi birgina xatoyingiz sizning butun mavsum uchun qilingan rejalaringizni barbod qilishi, pirovardida hosilingizni butunlay yo‘qotishingizga olib keladi. Shu o‘rinda shuni eslatib o`tishimiz kerakki tumanimizda zang kasalligiga qarshi proflaktik ishlov bermagan, begona o‘tlatga qarshi gerbitsidlar sepmagan klaster va fermer xo‘jaliklari mavjud. O‘simliklar karantini to‘g‘risidagi qonunining 19-20-moddalariga asosan klaster va fermer xo‘jaliklarining o‘simlik kasalliklari, begona o‘tlari, zararkunandalariga qarshi kurash majburiyati mavjud. Karantindagi kasalliklar, zararkunandalar, begona o‘tlarga qarshi kurash ishlarini olib bormagan klaster va dehnon, fermer xo‘jaliklari MJTK ning 107-108-moddalari bilan ma`muriy javobgarlikka tortilishi haqida ogohlantiramiz.
Surxondaryo viloyati O‘simliklar karantini va himoyasi boshqarmasi Qumqo‘rg‘on tuman bo‘limi inspektorlari
