Sel – katta miqdorda tog‘ toshlari, qum va tuproq jinslari bilan birgalikda tog‘dan oqib tushuvchi suv oqimi. Sel 85 foizi muntazam jala quyishi, 4 foiz tog‘ qorlarining erishi, 1,3 foiz tog‘ suv havzalari, suv omborlari, muzlagan suv havzalari qirg‘oqlarining o‘pirilishi va 9,7 foiz boshqa sabablar tufayli sodir bo‘ladi.
Katta hajmga va yuqori tezlikka ega bo‘lgan sel oqimi uzanidagi barcha binolarni, aholi yashaydigan uylarni, gidrotexnik inshootlarni buzib, qishloq xo‘jaligi ekinlarini, bog‘larni payhon qiladi. Odamlarni va hayvonlarni nobud qiladi.
O‘zbekiston Respublikasidagi barcha tog‘ va tog‘ oldi hududlari sel xavfi bo‘lgan zonalarga kiritilgan. Respublikaning Namangan (19 %), Farg‘ona (14 %), Surxondaryo (13 %), Toshkent (12 %), Samarqand (12 %) va Qashqadaryo viloyatlari (12 %) suv toshqini-sel xavfi mavjud hududlardan hisoblanadi.
Sel oqimi vujudga kelishi aprel va may oylariga to‘g‘ri keladi. Chunki, bu davrda tog‘ va tog‘ oldi hududlarida ko‘p yomg‘ir yog‘ishi kuzatilgan.
Sel xavfi bo‘lganda aholining harakati bo‘yicha tavsiyalar…
1. Sel xavfi bo‘lgan hududlarda yashovchi har bir kishi uning uyi, xo‘jaligini sel kelish hududida joylashganligi haqidagi ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Uzgidromet, FVV/FVB, hokimiyatlar vakillari tomonidan berilgan ko‘rsatmalardagi sel va suv toshqinidan himoya qilish yo‘l-yo‘riqlariga, albatta, amal qilishi lozim.
2. Sel oqimining o‘tishi va uning oqibatlari katta moddiy zarar keltirib, odamlar hayoti va sog‘lig‘iga xavf tug‘dirishi mumkin (odamlarning qurbon bo‘lganligi bir necha marta qayd qilingan).
3. Sel oqimlaridan faqat qochib qutilish mumkin. Sel xavfi to‘g‘risida xabar eshitgandan so‘ng darhol xavfsiz joyga ko‘chish harakatlarini qilish kerak. Sel oqimining tez fursatda shakllanishi, uning tezligini hisobga olgan holda xabar tarqatish va muhofaza tadbirlarini bajarish uchun vaqt juda chegaralanganligini (bir necha daqiqadan 10-20 daqiqagacha bo‘lishi mumkin) doimo yodda tutish lozim.
4. Sel oqimidan xalos bo‘lishning iloji bo‘lmasa, balandroq tepalik ustiga, daraxtga yoki biror balandroq moslamalar ustiga chiqish kerak. Odatda sel 3-5 soat vaqt davom etadi.
5. Sel oqib o‘tgandan so‘ng devor va ustunlarning holatini, gaz, elektr va suv ta’minotining sozligini tekshirish zarur.
Sel oqibatlarini kamaytirish bo‘yicha o‘tkaziladigan tadbirlar…
1. Doimo sel-suv toshqini ro‘y berishi ehtimol bo‘lgan hududlarda joylashgan uy-joylar va boshqa ob’ektlar ro‘yxati aniqlanib turiladi, aholi va ob’ektlarni muhofaza qilish uchun o‘tkaziladigan tadbirlarning yo‘l-yo‘riqlari ko‘rsatilgan tegishli tavsiyanomalar tarqatiladi.
2. Sel oqimi xavfi bo‘lgan ishlab chiqarish muassasalari va uy-joylarini ishonchli muhofaza inshootlari bo‘lmagan va O‘zgidromet bilan kelishilmagan holda qurish qat’iyan man etiladi.
3. Sel xavfi yuzaga kelganda kuzatuv va xabar berish xizmati tashkil etiladi.
4. Quyidagi agrotexnik tadbirlar amalga oshiriladi: yonbag‘irlarda yerga ko‘ndalangiga ishlov berish, tog‘ yonbag‘irlarini pog‘ona-pog‘ona qilish, tog‘ adirlarida suv yo‘llari ochish, yer haydalib ekiladigan ekinlarni ekishga yo‘l qo‘ymaslik, yemirilishga qarshi tadbirlarni amalga oshirish, daryo o‘zanlari, tog‘ adirlarida o‘rmonchilikni tashkil etish va ularni saqlash.
5. Sel omborlari, selni ushlab turuvchi, selni boshqaruvchi va selga qarshi gidrotexnik inshoot, selxonalarni qurish ishlari amalga oshiriladi.
Gidrometeorologik hodisalarni kuzatish va nazorat qilish O‘zgidromet va uning bo‘linmalari tomonidan sel toshqin va qor ko‘chkilari ehtimoli mavjud zonalarni aniqlash, tekshirish va dala kuzatishlar yo‘li bilan amalga oshiriladi. Dala kuzatuvlari ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi yillarda xavfli zonada joylashgan inshootlar soni oshishi kuzatilmoqda. Ko‘p yillik kuzatishlar mobaynida O‘zbekiston hududida sel toshish ehtimoli aprel-iyun oylarida bir muncha faollashuvi qayd etilgan va sodir bo‘lgan hodisalar quyidagicha taqsimlangan: aprel oyida 30 %, may oyida 36 %, iyun oyida 14 %.
R. ARTIQV,
Qumqo‘rg‘on tuman FVB FVDT va FM faoliyatini tashkillashtirish, xavfsizlik targ‘iboti bo‘linmasi boshlig‘i, kapitan
