(Davomi. Boshi o‘tgan sonda).
MO‘TADIL MIZOJ HAQIDA
Mizojni mo‘tadil deyish nisbiydir. Nisbiyligi quyidagi sabablarga ko‘radir:
1. Mo‘tadillik butun borliqqa nisbatan hisoblanib, odam mizojining ikki chegarasi ichida bo‘ladi. Shu chegaradan chiqsa, odamda mizoj bo‘lmay qoladi.
2. Havo va iqlim e’tibori bilan bo‘lib, mamlakatlar miqyosida olinadi. Masalan, Hindiston, O‘zbekiston va Angliyani olsak, O‘zbekistonda narigi ikki mamlakatga nisbatan mo‘tadil bo‘ladi.
3. Turga nisbatan bo‘lib, odam mizoji boshqa hayvonlar mizojiga nisbatan mo‘tadil.
4. Bir mamlakatning ichida bo‘lib, eng mo‘tadil odamda ko‘riladi.
5. Shaxsga qarata bo‘lib, shaxsning o‘zidagi turli holatlarga e’tiboridan belgilanadi.
6. A’zo e’tibori bilan bo‘lib, unga nisbatan olinadi. Masalan, suyakka xos mo‘tadillik quruqlikdir. Mizoj buzilishi (nomo‘tadil holat).
A. Mizojning sodda buzilishi. Bu bir necha xil bo‘ladi: quruq; ho‘l; issiq; sovuq.
B. Murakkab buzilishi: issiq-quruq; issiq-ho‘l; sovuq-quruq; sovuq-ho‘l.
V. Moddali sodda va murakkab mizoj buzilishi. Bu buzilish xiltlarning o‘zgarishi bilan birga kechadi.
G. Moddasiz sodda va murakkab mizoj buzilishi. Masalan, issiq yoki sovuq tekkanida, qor bosganida va hokazo.
YOSH VA JINS MIZOJLARI TO‘RT XIL BO‘LADI:
Inson o‘ttiz yoshgacha o‘sadi. Bu davr mizojini quyidagicha tasnif qilamiz:
a) chaqaloqlik davri. Bu paytda mizoj issiq va ho‘l bo‘ladi;
b) bolalik davri, mizoj issiq va ho‘l bo‘ladi;
v) o‘sish davri, issiq va biroz quruq bo‘ladi;
g) o‘smirlik va balog‘at davri, issiq va ho‘llikning kamayish davri;
d) yigitlik davri, mo‘tadilga yaqinroq.
O‘sishdan to‘xtash yoshi yoki yoshlik davri. Bu o‘ttizdan qirq yoshgacha. Bu davrda issiqlik va ho‘llik keskin kamayib, sovuqlik va quruqlik ko‘payadi.
O‘rta yosh davri. Qirq-oltmish yoshlar o‘rtasidagi bu davrda mizoj sovuq va quruq bo‘ladi.
Cho‘kish davri yoki qarilik. Bu davrda mizoj sovuq-quruq bo‘ladi.
Ayollar mizoji erkaklarnikidan sovuqroq va ho‘lroqdir.
Jins va yosh mizojini tahlil qilar ekanmiz, yuqoridagi belgilar nisbiy olinganining guvohi bo‘lamiz. Chunki bu belgilar umumiy olingan bo‘lib, hammaga birday to‘g‘ri kelavermaydi. Misol uchun, ayollarning umumiy mizoji sovuqroq bo‘lsa ham, ba’zi ayollar ba’zi erkaklarga nisbatan issiq bo‘lishi mumkin.
MIZOJNING O‘ZGARISHIDAGI QISQACHA BELGILAR
(notabiiy holat)
Mizoj uchun odatdagidan tashqari issiqlik yuzaga kelganda tashnalik, me’dada og‘riq, og‘izning taxirligi bezovta qiladi, isitma ko‘tariladi, zarari tezroq bo‘ladi. Notabiiy issiqlik paydo bo‘lgan odam sovuqda tuzalib qoladi, ammo yozda o‘zini yomon his qiladi.
Notabiiy sovuqlik oshganda esa ovqat hazmi sustlashadi, kam chanqaydi, bo‘g‘inlar harakati sustlashadi, og‘izdan so‘lak kelishi ko‘payadi. Issiq foyda qiladi.
Qishda o‘zini yomon sezadi.
Notabiiy ho‘l mizoj yuzaga kelganda, notabiiy sovuq mizojnikiga yaqin belgilar ko‘rinadi va ularga qo‘shimcha go‘shtning g‘ovak-po‘kligi, so‘lak va burun suvi oqishi, ichning bo‘sh-suyuqligi, uyquchanlik, qovoqning toliqishi kuzatiladi. Bahorda o‘zini yomon sezadi.
Notabiiy quruqlikda terining qovjirashi, uyqusizlik, oriqlash, tashnalik kuzatiladi. Kuzda o‘zini yomon sezadi.
MIZOJNI BILISH UCHUN NIMALARGA E`TIBOR BERISH KERAK?
1. Mo‘tadillik-me’yorni topishda turli o‘zgarishlar, tashqi ta’sirlar, a’zolarning holati va boshqalar e’tiborga olinadi. Masalan, bolalarda, kattalarda, ayollarda, erkaklarda sochning o‘rtacha o‘sishi qandayligini bilishimiz kerak.
2. Har bir inson tanasining o‘rtacha og‘irligi qancha bo‘lishi lozimligini bilishi kerak. Buni aniqlash quyidagicha: bo‘yning uzunligi – qo‘shuv-ayiruv (plyus-minus) 10 ayiruv 100. Masalan, bo‘yi 170 sm bo‘lgan kishining me’yoriy og‘irligi 60–80 kg o‘rtasida, yanayam aniqrog‘i, 70 kg bo‘lishi kerak.
3. Ob-havo ta’sirida ham mizoj o‘zgaradi.
4. Yashash joyining ta’siri: tog‘li kishi bilan sahrodagi, shahardagi kishi bilan qishloqdagi kishining mizoji bir xil bo‘lmaydi.
5. Tug‘ilgandagi mizoj ahamiyati.
MIZOJNI BILISHNING NIMA AHAMIYATI BOR?
Albatta, har bir inson o‘z mizojini bilib, unga ko‘ra ish tutishi salomatlikning katta yutug‘i hisoblanadi. Masalan, tananing holatiga qarab, qaysi ovqatdan qaysi miqdorda yeyishni bilish xiltlarning o‘zgarmasdan, me’yorida turishini ta’minlaydi. Bu esa, o‘z navbatida, sog‘likning kafolatidir. Ko‘pgina kasalliklar mizojga to‘g‘ri kelgan-kelmagan yeguliklarni yeyaverishdan kelib chiqadi. Tanada kasallik bo‘lsa, mizoj o‘zgarganda qaysi ovqatlar kasallikni ziyoda qiladi yoki kamaytiradi, buni bilish ham zarurdir. Tabiblar kasallikka cha-lingan kishilarga ma’lum bir yeguliklarni bekorga man etmaydilar.
Mizojni bilib, uni me’yorda tutishda profilaktika degan narsa ham bor. Masalan, tanamizda issiqlik yoki sovuqlik oshishiga qarab ovqat tanlasak, ko‘pgina kasalliklarning oldini olishimiz mumkin. Bu esa juda oddiy davo.
Mizojini yaxshi bilgan odam iqlim, makon va hokazo o‘zgarishlarga tanasini taslim etib qo‘ymaydi, ya’ni immunitetini yuqori darajada ushlay biladi.
Sharoitiga mos ovqatlar (darmondoriga boy yeguliklar, sharbatlar va boshqalar) iste’mol qiladi. Bir odam bir narsani yeb yaxshi bo‘lib qolgan bo‘lsa, boshqasida ham shunday bo‘ladi, deyish noto‘g‘ri. Boshqalarga qarab emas, mizojni bilib yeyish kerak.
Abdurashid Safarov,
Toshkent davlat tibbiyot akademiyasi
(Davomi bor.)
