Конституция (лотинча: cонститутио — „тузилиш“, „тузук“) — давлатнинг асосий қонуни. У давлат тузилишини, ҳокимият ва бошқарув органлари тизимини, уларнинг ваколати ҳамда шакллантирилиш тартиби, сайлов тизими, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, шунингдек, суд тизимини белгилаб беради. Конститутсия барча жорий қонунларнинг асоси ҳисобланади.
Конституция давлатчилик белгисидир. Бир-биридан фарқланувчи юридик ва ҳақиқий (фактик) конститутсия тушунчалари бор. Юридик конститутсия ижтимоий муносабатлар доирасини тартибга солувчи маълум ҳуқуқий нормалар тизими. Ҳақиқий конституция эса — шундай муносабатларнинг ўзи, яъни реал мавжуд муносабатлардир. Конституция ўз шаклига кўра, кодекслаштирилган, кодекслаштирилмаган ва аралаш турларга бўлинади. Кодекслаштирилган конститутсия — конститутсиявий хусусиятга эга барча асосий масалаларни тартибга солувчи бир бутун ёзма ҳужжат ҳисобланади. Агар айни ўша масалалар бир неча ёзилган ҳужжатлар билан тартибга солинса, у ҳолда конститутсия кодекслаштирилмаган ҳисобланади. Аралаштурдаги конститутсия парламент томонидан қабул қилинган қонунлар ва суд претседентлари билан бирга, одатлар ва назарий шархларни ҳам ўзичига олади, яъни қисман ёзилган бўлади. Ўзгартириш киритиш усули бўйича конститутсия юмшоқ ва қаттиқ турларга бўлинади. Уларнинг биринчиси оддий қонун қабул қилиш ёʻлибилан ўзгартирилиши мумкин. Иккинчиси махсус такомиллаштирилган тартибда (парламент аъзолари овозининг малакали кўпчилиги, баъзан эса референдум ўтказиш, тузатишларни муайян миқдордаги федератсия субъектлари томонидан ратификатсиялаш ва шаҳрик.) ўзгартирилиши мумкин. Амал қилиш муддатлари бўйича конститутсиялар доимий ва муваққат турларга бўлинади.
Давлат фаолиятининг турли соҳаларида конститутсияга риоя қилинишини назорат этиш Олий суд ёки Конститутсиявий суд зиммасига юкланади. „конститутсия“ атамаси Қадимги Римдаёқ бор эди (император конститутсияси деб аталган қонун). Амир Темур „Тузуклар“и Шарқ ва Осиё мамлакатлари сивилизатсиясига хос алоҳида шаклдаги конститутсиявий ҳужжат хусусиятига эга бўлган. У шариат қонунлари билан бир қаторда Ўрта Осиё халқлари тақдирига кучли таъсир ўтказган. Европадаги тарихий тараққиёт ҳозирги кунда амалда бўлган конститутсияларнинг 2 гуруҳини вужудга келтирди. 1-гуруҳ — ҳозирги замон шароитларидан кескин фарқ қилувчи шароитларда қабул қилинган эски конститутсиялар. Бу хилдаги конститутсияларга 1787-йилги АҚШ Конститутсияси, 1831-йилги Белгия конститутсияси, 1874-йилги Швейсария конститутсияси мисол бўла олади. 2-гуруҳга 20-асрнинг 2-ярмида қабул қилинган „янги авлод“ конститутсиялари киради. Улар дастлабки конститутсиялардан хуқуқ ва эркинликлар институтининг, конститутсиянинг ҳимоя қилиш механизмлари ва ижтимоий муаммоларга мурожаат килиш механизмларининг кенгайиши натижасида конститутсиявий тартибга солиш ҳажминингкўпайиши билан фарқ қилади.
Халқаро конститутсиявий тажрибаларни ўрганиш, халқаро ҳужжат қоидаларини инобатга олиш, миллий давлатчилик анъаналардан келиб чиқиш натижасида яратилган Ўзбекистон Республикасининг Конститутсияси (1992-йил 8-декабрда қабул қилинган) жаҳон андозаларига мос бўлиб, халқаро талабларга жавоб беради.
Шўрчи туман адлия бўлими давлат хизматлари маркази бўлим бошлиғи
Я Абдимуминов
Конституциямизнинг яратилиш тарихи
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг яратилиши тарихи ҳақида сўз юритишдан олдин “Конститутсия нима?” деган саволга жавоб бериш мақсадга мувофиқдир.
Конституция (лотинча “Cонститутион” – тузилиш, тузук) – давлатнинг Асосий қонуни. У давлат тузилишини, ҳокимият ва бошқарув органлари тизимини, уларнинг ваколати ҳамда шакллантирилиш тартиби, сайлов тизими, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва шахснинг ўзаро муносабатлари, шунингдек, суд тизимини ҳамда давлат ва жамиятнинг ўзаро муносабатларини белгилаб беради.
Конституцияни яратиш йўлидаги биринчи ҳуқуқий қадам – ўзбек тилига давлат тили мақоми берилишидир.
“Ўз она тилини билмаган одам ўзининг шажарасини, ўзининг илдизини билмайдиган, келажаги йўқ одам, киши тилини билмайдиган унинг дилини ҳам билмайди, деб жуда тўғри айтишади”. “Ҳар қайси миллат, катта ё кичиклигидан қатъий назар, ўз она тилини ҳурмат қилади”.
“Давлат тили тўғрисида”ги қонунда мустаҳкамланган муҳим ҳуқуқий қоидалар эндиликда Асосий Қонунимизнинг 4-моддасида қуйидагича муҳрлаб қўйилди:
“Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир. Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида истиқомат қилувчи барча миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналари ҳурмат қилинишини таъминлайди, уларнинг ривожланиши учун шароит яратади”.
Конститутсияни яратиш йўлидаги иккинчи ҳуқуқий қадам – Президентлик институти таъсис этилиши ва янги давлат рамзларини тайёрлаш бўйича комиссия тузилиши билан боғлиқ.
Конститутсияни яратиш йўлидаги учинчи ҳуқуқий қадам – “Мустақиллик декларатсияси”нинг эълон қилинишидир.
Ўзбекистон Олий Кенгаши томонидан 1990-йил 20-июнда эълон қилинган “Мустақиллик декларатсияси”нинг 8-бандида Ўзбекистон “ўзининг тараққиёт йўлини, ўз номини белгилайди ва давлат белгиларини (герб, байроқ, мадҳия) ўзитаъсис этади” деган қоида мустаҳкамланган.
Конститутсияни яратиш йўлидаги тўртинчи ҳуқуқий қадам – Конститутсиявий комиссиянинг ташкил этилишига бориб тақалади.
Конститутсияни яратиш йўлидаги бешинчи ҳуқуқий қадам – Биринчи Президентимизнинг Ҳиндистонга 1991-йилги ташрифи билан чамбарчас боғлиқ.
Бир сўз билан айтганда, истиқлол арафасида вужудга келган оғир шароит, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий қийинчиликларга, турли тўсиқларга қарамасдан, халқимиз ўзининг асрий орзуси – Ўзбекистоннинг давлат суверенитети ва мустақиллиги сариқатъият билан ҳаракат қилишда давом этди. Ўша беором даврда қабул қилинган Президент фармони ва қарорларида акс этган муҳим ҳуқуқ ва қоидалар кейинчалик Конституциямизнинг асосий бўлим, боб ва моддалари сифатида мустаҳкамланди.
Конституцияни яратиш йўлидаги олтинчи ҳуқуқий қадам – Давлат мустақиллигининг эълон қилинишидир.
Мамлакатимизраҳбарининг 1991-йил 31-августда, ўниккинчичақириқЎзбекистонРеспубликасиОлийКенгашинингнавбатданташқариолтинчисессиясидасўзлаганнутқи, айниқса, ўшанутқдаги: “Меншубугундан эътиборан 1-сентабрниреспубликамиздаМустақилликкуни, умумхалқбайрамидеб эълонқилишнитаклиф этаман”, деганоташинсўзлариВатанимизтарихигаолтинҳарфларбиланмангугаёзилгандир.
Шукуни “ЎзбекистонРеспубликасинингдавлатмустақиллигиасосларитўғрисида”гиконститутсиявийқонунқабулқилинди. УнданбўлажакКонститутсиянингўзакқоидалариниўзидаакс эттирганбирқатормуҳиммоддаларжойолди. Жумладан, мазкурҚонунгамувофиқ:
“ЎзбекистонРеспубликаситўладавлатҳокимиятига эга, ўзинингмиллий-давлатвамаъмурийҳудудийтузилишини, ҳокимиятвабошқарувидораларитизиминимустақилбелгилайди”. “ЎзбекистонРеспубликасидаЎзбекистонРеспубликасинингКонститутсиясиваунингқонунлариустундир. ЎзбекистонРеспубликасиДавлатидораларинингтизимиҳокимиятниқонунчиқарувчи, ижроиявасудҳокимиятигаажратиштартибиасосидақурилади”.
БуКонститутсиявийқонунАсосийҚонунимизқабулқилингунигақадар, яъни 1992-йил 8- декабргачабизучункичикКонститутсиявазифасинибажарибтурди.
Конститутсиянияратишйўлидагиеттинчиҳуқуқийқадам – 1991-йил 29-декабрдаПрезидентсайловиваДавлатмустақиллигитўғрисидагиреферендумнингўтказилишигатааллуқли.
ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентисайловиваРеспубликадавлатмустақиллигитўғрисидагиреферендум 1991-йил 29-декабрдабўлибўтди. ХалқдавлатмустақиллигиниқўллабовозбердиваПрезидентнисайлади. 1992-йил 4-январкуниОлийКенгашнинганашусайловвареферендумякунларигабағишлангантўққизинчисессиясиочилди.
Конститутсиянияратишйўлидагисаккизинчиҳуқуқийқадам – биринчиКонститутсиялойиҳасинингилкборматбуотдаумумхалқмуҳокамасиучун эълонқилинишидир.
Лойиҳа эълонқилингач, унингумумхалқмуҳокамасижудакенгтусолди. Буочиқ-ошкорамуҳокамалар 1992-йилнингсентабройиохиридандекабройибошларигачафуқароларнингсиёсийфаоллиги, ижодийкўтаринкилигируҳидаўтдиҳамдаЎзбекистондадемократияривожинингсамараливаамалиймактабибўлди.
Конститутсиявийкомиссиягафикр-мулоҳазаларбилдирилган 600 тагаяқинхаткелибтушди. РеспубликаматбуотинингўзидаКонститутсиялойиҳасигабағишланганюзданортиқматериаллар эълонқилинди. Фуқароларимизбилдиргантаклифларсони 5 мингданошибкетди.
Конститутсиянияратишйўлидагитўққизинчиҳуқуқийқадам – Конститутсиялойиҳасинингиккинчимартаматбуотдаумумхалқмуҳокамасиучун эълонқилинишидир.
Конститутсиялойиҳасинииккибосқичдамуҳокама этишучунматбуотда эълонқилинишинингмаъносишунданиборат эдики, фуқароларКонститутсиянингқайтаишланганвариантидаКонститутсиялойиҳасинимуҳокамақилишдагиўзиштирокларинингнатижасиникўраолдилар.
Конститутсиялойиҳасинингянгивариантидаумумхалқмуҳокамасинингдастлабкибосқичидакелибтушганкўплабфикр-мулоҳазаларватаклифларўзифодасинитопди. ФуқароларимизКонститутсиявийкомиссиятомонидануларнинговози эшитилганига, таклифларитегишлиравишдакўрибчиқилиб, инобатгаолинганигаишончҳосилқилдилар.
Конститутсиянияратишйўлидагиўнинчиҳуқуқийқадам – Конститутсиялойиҳасинингқабулқилинишидир.
Конститутсиявийкомиссиятомонидан 1992-йил 6-декабрдаКонститутсиялойиҳасиохиргимартамуҳокама этилди.
Парламентдепутатларитомониданлойиҳамоддама-моддамуҳокамақилиниб, унгаянабирқаторўзгартишларкиритилгач, 1992-йил 8-декабркуниБошҚомусимизқабулқилинди. Шукундан эътиборан, 8 декабр – умумхалқбайрамидеб эълонқилинди.
МустақилЎзбекистоннингбиринчиКонститутсиясиянгимустақилжамиятнингишончлиҳуқуқийкафолатларинишакллантирдивамустаҳкамлади.
Шўрчи туман адлия бўлими давлат хизматлари маркази етакчи мутахассиси Х.Хатамов
Конституциянингмуқаддимаси унинг кириш қисми бўлиб, у Бошқомус қабул қилишдан кўзланганмақсадни ифодалайдиган, унинг асосий қисмида кенг очиб бериладиган конституциявий тузум белгилари ва йўналишлари мазмуни умумлашган ҳолда акс этадиган муҳим қисмдир.
Унинг аҳамияти Конституция қабул қилинишининг заруратини эълон қилиш орқали, шу давргача халқнинг босиб ўтган йўли, тараққиётинингбосқичларинитавсифловчихусусиятлариниқамраболибҳамдадавлатнингмоҳиятивабошвазифалариниўзидаифодақилишиданамоёнбўлади.
Шубоисҳамунингматнимазмунанмафкуравий, ғоявийвасиёсийжиҳатданйўналтирилганбўлишитабиий. Муқаддима (лотинчапреамбулус – пешқадам, илк, муқаддаммаъноларинианглатади) – бирон-биржудамуҳимҳужжатнингқабулқилинишисабаблариниифодаловчикиришқисмҳисобланади. Улойиҳанингбошланишидажойлашади. Муқаддимаунингмазмунинимантиқийривожлантирувчибирнечтахатбошиданиборатбўлади.
1992 йил 8 декабрдақабулқилинганЎзбекистонРеспубликасиКонститутсиясинингкиришқисми – муқаддимасидаЎзбекистонхалқиниташкил этувчибарчаинсонларномиданваколатлиорганбўлганпарламент – ЎзбекистонРеспубликасиОлийКенгашинингдепутатларитомониданмазкурКонститутсиянингқабулқилингани эълонқилинган. УшбумуқаддимадаЎзбекистонхалқинингмустақилтараққиётйўли энгмуҳимсаккизтасиёсий-ҳуқуқийғоявапринсипларга, миллийқадриятларгатаянишианиқкўрсатибберилган.
Жориййилнинг 25 июнкуниматбуотда эълонқилинган “ЎзбекистонРеспубликасинингКонститутсиясигаўзгартишвақўшимчаларкиритиштўғрисида”гиЎзбекистонРеспубликасиКонститутсиявийқонунилойиҳасиниумумхалқмуҳокамасигақўйишҳақида”гиЎзбекистонРеспубликасиОлийМажлисиҚонунчиликпалатасинингқароримамлакатимизниянгилашваунингривожланишиниянгибосқичгаолибчиқишгақаратилганибиланаҳамиятлидир. Ҳозирушбулойиҳаюзасиданумумхалқмуҳокамасиамалгаоширилмоқда.
КонститутсиягаўзгартишвақўшимчаларкиритишбўйичатузилганКонститутсиявийкомиссиягатурлисоҳавакиллариданминглабтаклифларкелибтушмоқда. Умумхалқмуҳокамасиучун эълонқилинганлойиҳадажами 128 тамодданингтенгярмига 200 данортиқўзгартиришкиритишниназардатутади. Бунданташқари, 6 таянгимоддабилан 16 таянгинормакиритилмоқда. Уларорасидаинсонҳуқуқва эркинликлари, жамиятривожи, давлатбошқарувинитакомиллаштиришгаоиджудамуҳимянгиликларборлигигагувоҳбўлмоқдамиз.
Еътиборқаратишимизлозимбўлганмуҳимжиҳатбу – қонунлойиҳасидагиКонститутсиямуқаддимасинингмазмундорлигиваўзигахослигидир. АмалдагиКонститутсиямизнингмуқаддимасидаустуворликқисқаликкаберилгандесакмуболағабўлмайди. ЧункиундагиайримғояларнимахсусшарҳламасакёкиКонститутсиянингбошқанормаларигамурожаатқилмасак, унитушунишимкониятичекланган. Шубоистаклифқилинганлойиҳадамуқаддиманингҳажмикенгайтирилиб, мазмунанбойитилган.
Бунданташқари, лойиҳадаянги “инсоннингқадр-қиммати”, “фуқароликжамияти”, “ижтимоийвадунёвийдавлат”, “маънавийтараққиёт”, “атроф-муҳитмусаффолиги”, “тинчликвадўстонамуносабатлар”, “конфессияларарототувликҳамдабағрикенглик” кабибунёдкорғояларнингакс этганиҳарбирфуқаронингдилидагиистакларниифода этади.
Лойиҳамазмунинимиқдорийтаҳлилқилганимизда, амалдагимуқаддимақисмидаўнучтағояберилганбўлса, лойиҳада элликданортиқғоямужассам этилганиникўришмумкин.
Ушбуғояларниакс эттиришданмақсаднима?
Мақсадшунданиборатки, шахс, жамиятвадавлатўртасидагимуносабатлардамуҳимўрин эгаллайдиганқадриятватушунчаларниконститутсиявийдаражадатўлароқакс эттириш. Бунингнатижасидаучтасубъект (шахс, жамиятвадавлат)нингҳуқуқваманфаатларитўлароқифода этилади. Соддароққилибайтганда, янгимақсадларбелгилаболинади, улуғворвазифаларбелгиланади, конститутсиявийқадриятларкўламикенгаяди.
Еътиборлиси, амалдагимуқаддимадагитўққизтахатбошигаўзгартишвақўшимчаларкиритилиб, уларянгимазмунбиланбойитилди. Шунданиккитаси, тўлиқтаҳрир этилди. Янгичамазмунга эгабўлгантўрттамутлақоянгихатбошикиритилиб, уларнингжамисониўнбиттагаетказилди. Шунингдек, амалдагимуқаддимадаакс этган энгилғорвадемократикғоялартўлиқсақлабқолинди.
Мисолсифатидаайтишмумкинки, муқаддима “Ўзбекистоннингягонахалқи” тушунчасибиланбошланади. Амалдагитаҳрирдаушбубирикма “Ўзбекистонхалқи”, деббошланади. Таклиф этилгантаҳрирдахалқимизнингягонавабўлинмаслигигаурғуберилмоқда.
Янабирмисол. Амалдаги “ҳозиргивакелажакавлодларолдидагиюксакмасъулиятинианглаганҳолда” дебберилгантаҳрирдан “ҳарбиринсоннингшаънивақадр-қиммати, фаровонлигиҳамдаманфаатларитўғрисидағамхўрликқиладиган, инсонпарвар, демократик, ҳуқуқий, ижтимоийвадунёвийдавлатнибарпо этишҳамдамустаҳкамлашборасидаҳозиргивакелажакавлодларолдидагиюксакмасъулиятимизнианглаганҳолда” деббелгилаштаклиф этилмоқда. Мазкурнорманингўзиинсонниулуғлаш, унингманфаатлариниҳимояқилишбиланбирқатордадавлатнингижтимоиймоҳиятинимазмунан “ижтимоийвадунёвий” тушунчаларбиланбойитмоқда.
Таклиф этилганлойиҳада “очиқ, адолатливабаркамолфуқароликжамиятигаинтилиб”, “мамлакатимизнингбарқарорривожланишини, ёшларнингмуносибҳаёткечиришини, шумақсаддатаълим, илм-фан, маданиятвамаънавияттараққиётинитаъминлашгаинтилиб”, “бизгачаетибкелгантабиий, маданий, моддийвамаънавийқимматликларниҳамдабойликларникўпайтиришгавамуҳофазақилишга, атроф-муҳитмусаффолигинисақлашгаастойдилбелбоғлаб” кабимутлақоянгибўлганибораларникўришмумкин.
Ўзбекистоннингжаҳонҳамжамиятива энгаввало, қўшнимамлакатларбиланўзаробир-бириниқўллаб-қувватлаш, ҳамкорликваҳурматқилиш, тинчликватотувликасосидагиуйғун, дўстонамуносабатларинимустаҳкамлашгаҳамдаривожлантиришгаинтилиб, мазкурКонститутсиясиниқабулқилинишига эътиборқаратилди.
Шунингдек, қолганхатбошилармазмунидаҳамянгиғояларифода этилмоқда. Масалан, илкбор “миллатларароваконфессияларарототувликниҳамдабағрикенгликнитаъминлаш” мақсадиакс эттирилди. Ушбуғоянингнақадараҳамиятли эканинибугунҳаммамизяхшианглаймиз.
Юқорида берилган ҳар бир ғояни узоқ шарҳлаш мумкин. Чунки уларнинг ҳар бири барчамизнинг ҳаётимизда беқиёс аҳамиятга эга.
Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Конституциясининг такомиллашуви Янги Ўзбекистонни бунёд этиш, Учинчи Ренессанс пойдеворига асос солиш борасида амалга оширилаётган улкан ислоҳотларнинг ишончли асоси бўлиши шубҳасиз.
Унинг муқаддимасида берилган ғоялар халқимизнинг азалий орзуларини акс эттиради. Шу боис уни тушунишимиз ва ҳаётимизда ҳис қилишимиз алоҳида долзарблик касб этади. Пировардида, жамият ушбу ғоялар орқали халқпарвар давлат қуриш ва эркин фуқаролик жамиятини барпо этиш томон интилади.
Шўрчи туман адлия бўлими давлат хизматлари маркази директории С.Қудратов
