Цитрус инли куяси-ҳавфли зараркунанда

Цитрус инли куяси олигофаг ҳашорат бўлиб, цитрус экинларига катта зарар келтиради. Цитрус инли куяси лимон ўсимлигининг хавфли кушандаси ҳисобланади. Шу билан бир қаторда у мандарин, апельсин, грейфрут ва бошқа цитрус мевалиларга кучли зарар келтиради. Асосан уларнинг личинкалари ҳосилнинг 55-70 фоизигача зарар келтириши мумкин.
Тарқалиши: Цитрус инли куяси биринчи марта 1956 йилда Ҳиндистонда С. Стеинтон томонидан аниқланган. 1993 йилда АҚШ нинг Флорида штатида цитрус экинларига зарар келтириши кузатилди. Цитрус инли куяси Ҳиндистон, Хитой, Осиё давлатларида, Туркманистон, Афғонистонда, Жанубий Корея, Япония, Австралия, Жанубий Африка, Марказий ва Жанубий Америка, Европа давлатларида тарқалган. 1994 йилда Ўрта Ер денгизи ҳавзасида топилган. Ўзбекистонда 1981 йилда аниқланган бўлиб, ҳозирда чегараланган ҳолда тарқалган ички карантин зараркунанда ҳисобланади.
Морфологик белгилари: Цитрус инли куяси капалагининг қанотлари ёзилганда 4-5 мм узунликда бўлиб, қанотлари кулранг, ингичка, ўткир учлидир. Боши кумушсимон оқ, кўзлари қавариқ қора. Олдинги жуфт қанотларида иккита тўқ чизиқлар, ўртасида V шаклида белгиси, тепа учида қора доғлари бор. Қанотининг ўрта олдинги четигача узун тўқ сариқ рангда туклари бор. Попуклари орқа қанотларида ҳосил бўлади. Орқа оёғининг болдир қисмида тепага қараган қора ўсимтаси бор. Тухумининг шакли ясси, ранги оқиш, узунлиги 0,27 мм келади. Личинканинг узунлиги 3,6 мм бўлиб яшил кулрангда, танасининг охири учли, боши сариқ, танасининг қолган қисми қизғиш сариқ рангда, биринчи иккита кўкрак бўғинлари тўғри бурчак шаклида бўлади.
Биологик хусусияти: Цитрус инли куясининг ривожланишига об-ҳавонинг аҳамияти жуда каттадир. Цитрус инли куясини июнь-июль ойларида лимонзорларда кўплаб учратиш мумкин. Улар лимон баргининг остки қисмига жойлашиб кеч кузга қадар зарар келтиради. Капалаклари ёруғликсевар, оталангандан кейин 6-кун ўтгач урғочилари тухумини куртакка ёки ўсимликларнинг ўсиш нуқтасига, баргларнинг тепа қисмига 200 тагача қўяди. Эмбрионал ривожланиши 10 кун давом этади. Личинкалар барг ичига кириб олиб 10-20 кун давомида ривожланади. Личинкалар ёш барглар орасида илон изи каби уялар ҳосил қилиб барг паренхимаси билан озиқланиши натижасида барг буришади ва қурийди. Одатда битта баргда битта уя бўлади, кучли зарарланганда эса 2-3 та ва ундан ортиқ ҳам бўлиши мумкин. Қаршиликларга учраши билан личинка бошқа баргга ўтади. Гумбакка айланишидан олдин ҳаракатланишдан тўхтайди. Гумбаклик даври пилла ичида ўтади. Зараркунанда бир йилда 6-7 та баъзан 10 тагача авлод беради. Бир авлодининг ривожланиши 38-43 кунни ташкил этади. Цитрус инли куяси плантацияларда ва питомникларда цитрус экинларининг ёш кўчатларини зарарлаши мумкин. Цитрус инли куясига қарши уйғунлаштирилган комплекс усулда, ҳам агротехник, ҳам биологик, ҳам химиявий усулда кураш олиб бориш зарур.
Агротехник кураш чоралари: Цитрус инли куясининг асосан кўпайиш манбаи иссиқхоналар ҳисобланади. Биринчи навбатда кўчатларни сийрак, шамол ва ҳаво айланадиган қилиб жойлаштириш керак. Ўз вақтида озиқлаш, сувлаш бошқа агротехник ишларни олиб бориш ўсимликнинг ҳашоратларга чидамлилигини оширади. Зарарланган барг, новда ва меваларни йиғиштириб олиб ёқиб кўмиш керак.
Биологик кураш чоралари: Цитрус инли куясининг тухумларини йўқотиш мақсадида ҳар бир гектар майдон ҳисобига 50-60 минг донадан трихограмма 5-7 кун ўтказиб 3 марта қўйилади. Бундан ташқари габрабракон, олтинкўз энтомофагларини қўйиш мумкин.
Кимёвий кураш чоралари: ҳашорот тарқалган далалардаги кўчатларга фосфор-органик препаратлар билан ишлов бериш керак. Энг самарали инсектицид сифатида вертимек-0,5 л/га. (абалон,пилармектин) қайд этилди. У ўсимлик тўқималари ичига сингиш хусусиятига эга бўлгани учун яхши самара беряпти. Конфидор, Багира-0,3 л/га, Моспилан-0,3 кг/га ишлатилганда ҳам юқори натижа беради.
Карантин тадбирлари : Цитрус экинлари экилган иссиқхоналарни, тайёрланган кўчатлик материалларини мунтазам текшириш ва экспертиза қилиш, лаборатория текширувлари ўтказиш ишлари киритилган. Цитрус инли куяси тарқалган ҳудудлардан кўчатлар ва қаламчаларни келтириш қатъиян маън қилинади. Цитрус инли куяси тарқалган мамлакатлардан цитрус маҳсулотларини олиб келиш ўсимликлар карантини давлат инспекцияси билан келишилган ҳолда амалга оширилиши лозим. Келтирилган ҳар қандай ўсимлик маҳсулоти экспертиза текширувидан ўтгандан кейин текширув натижасига кўра фойдаланиши мумкин. Республика ичида цитрус инли куяси тарқалган ҳудудлардан меваларни, зарарланган кўчатларни тоза ҳудудларга жўнатиш ва ташиш таъқиқланади.
Қ. Раҳмонқулов,
Б. Салаев,
П. Умаралиев,
Сурхондарё вилояти ўсимликлар карантини инспекторлари